Elżbieta Matejka
Naczelnik w Departamencie Opieki i Profilaktyki Społecznej Ministerstwa Edukacji Narodowej

Problem ubóstwa wśród dzieci i młodzieży obejmuje obszar znacznie szerszy niż zasięg oddziaływania Resortu Edukacji MEN, czyli dzieci, które znajdują się w szkołach. Jednocześnie mówiąc o przeciwdziałaniu ubóstwu wśród dzieci i młodzieży, musimy zdawać sobie sprawę, że aby skutecznie przeciwdziałać temu procesowi w tych grupach, należy podejmować działania na rzecz wsparcia całej rodziny. Dzieci nie są niezależnymi jednostkami, którym możemy pomagać w oderwaniu od ich sytuacji rodzinnej. Bezwzględnie i zawsze musimy liczyć się z tym skąd pochodzą te dzieci, jakie naprawdę są ich potrzeby oraz starać się je skutecznie wspomagać w oparciu o precyzyjną diagnozę rzeczywistych potrzeb.

Należy podkreślić konieczność dokładnej analizy potrzeb, ponieważ umożliwia ona udzielanie skutecznej, realnej pomocy, skierowanej do właściwych osób, umożliwiającej rozwiązanie najważniejszych problemów.

W ostatnich latach w Polsce ma miejsce trudny społecznie proces transformacji gospodarczo-ekonomicznej. Konsekwencją tego procesu jest zjawisko ubożenia części społeczeństwa. Oznacza to, że część rodzin ma ograniczone możliwości zapewnienia swoim dzieciom dostępu do nauki.

Jednocześnie badania socjologiczne wskazują, że kwestia poziomu wykształcenia dzieci jest bardzo znacząca dla ich późniejszej pozycji społecznej. Zgodnie z tymi danymi pozycję społeczną i ekonomiczną rodziny kształtują następujące czynniki: miejsce zamieszkania, liczba dzieci oraz  - przede wszystkim - pozycja na rynku pracy. Pozycja na rynku pracy jest bardzo ściśle uzależniona od wykształcenia. W strukturze rynku pracy istnieje zależność pomiędzy poziomem wykształcenia a zagrożeniem bezrobociem. Im wyższe wykształcenie tym mniejsze zagrożenie utratą lub niemożnością znalezienia pracy.

Przeprowadzono również badania dotyczące wykształcenia rolników, z których wynika, że rolnicy z wyższym wykształceniem, prowadzący gospodarstwa rolne o powierzchni do 30 ha, osiągają wyższą dochodowość z tych gospodarstw (niezależnie od charakteru wykształcenia). Specjalistyczne wyższe wykształcenie jest niezbędne rolnikom zarządzającym gospodarstwami o powierzchni powyżej 30 ha (zajmujących się produkcją rolną). Jest to korelacja wycinkowa, ale wyraźnie wskazująca jak istotną życiową kwestią jest zapewnienie dzieciom i młodzieży jak najwyższego poziomu wykształcenia.

Dokonywanie barier ekonomicznych umożliwiających im podejmowanie i kontynuowanie nauki jest dążeniem do trwałego wyrwania ich z kręgu ubóstwa i zagrożenia patologią społeczną.

Skutki ubóstwa mogą być negatywne nie tylko w sensie materialnym, ale również w sensie emocjonalnym, psychicznym i społecznym. Może ono stać się powodem wyobcowania i marginalizacji społecznej dzieci ze środowisk ubogich. Ubóstwo często wiąże się z trudnościami adaptacyjnymi, brakiem umiejętności społecznego funkcjonowania w zmienionej rzeczywistości. Dotyczy to osób dorosłych, ale dotyka również dzieci wychowujących się w rodzinach, w których taki problem występuje. Rodzice nie potrafią im wskazać procedury społecznej umożliwiającej osiągnięcie sukcesu zawodowego i życiowego, ponieważ sami nie znają takich dróg. Młodzież ta kończy szkołę (najczęściej zawodową), a następnie przechodzi na zasiłek dla bezrobotnych, realizując jedyną znaną w ich środowisku procedurę postępowania. Młodzież przechodząc na zasiłek dla bezrobotnych w poczuciu bezradności, frustracji i braku perspektyw, przy dużej ilości niezagospodarowanego czasu może stać się podatna na zagrożenia społeczne.

Zadaniem wszystkich podmiotów zajmujących się pomocą dla dzieci i młodzieży jest skuteczne zapobieganie takiej sytuacji, przy użyciu dostępnych metod i narzędzi.

Zgodnie z Ustawą o Systemie Oświaty uczniowi przysługuje prawo do pomocy materialnej z środków przeznaczonych na ten cel w budżecie właściwej jednostki samorządu terytorialnego lub w budżecie państwa. Rozporządzenie Rady Ministrów z 4 sierpnia 1993 r. w sprawie warunków, form, trybu przyznawania i wypłacania oraz wysokość pomocy materialnej dla uczniów określa szczegółowe zasady korzystania z pomocy materialnej. To rozporządzenie obejmuje zarówno świadczenia o charakterze socjalnym (stypendium socjalne, zakwaterowanie w bursie lub internacie, korzystanie z posiłków w stołówce burs lub internatu, zasiłek losowy) oraz świadczenia mające charakter nagrody za wyniki w nauce (stypendium za wyniki w nauce, stypendium Prezesa Rady Ministrów, stypendium Ministra Edukacji Narodowej dla wybitnie uzdolnionych uczniów, stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za wybitne osiągnięcia artystyczne).

Spośród form pomocy przeznaczonych dla uczniów z rodzin ubogich najczęściej wykorzystywane jest stypendium socjalne. Przyznawane jest przez szkolną komisję do spraw pomocy materialnej funkcjonującą w każdej szkole, w zależności od sytuacji materialnej rodziny. Obecnie wysokość tego świadczenia wynosi dwukrotność najniższego zasiłku rodzinnego. Może ono być przyznane od pierwszego roku nauki w całości lub w części.

Kolejną formą pomocy jest pokrycie kosztów zakwaterowania w bursie lub internacie. To forma szczególnie ważna dla uczniów zamiejscowych. Zgodnie z wcześniej cytowanym rozporządzeniem pełna opłata za pobyt w bursie lub internacie nie może być wyższa niż 50% kosztów utrzymania miejsca w danej placówce. Do kosztów tych nie wlicza się kosztów wynagrodzeń pracowników i pochodnych od wynagrodzeń. Dyrektor może zwolnić ucznia z opłat w całości lub częściowo z powodu trudnej sytuacji materialnej.

Istnieje również możliwość pokrycia kosztów korzystania z posiłków w stołówkach szkoły, internatu czy bursy, albo refundowanie opłat za posiłki w stołówkach prowadzonych przez inne podmioty. Odpowiednie żywienie jest istotne zarówno dla prawidłowego rozwoju dziecka, jak i prawidłowego funkcjonowania szkolnego. Niedożywienie dziecka, głód powoduje trudności w koncentracji, przyswajaniu wiedzy. Wszystkie posiłki wydawane uczniom w szkołach są dofinansowane ze środków budżetowych. Pełna opłata wnoszona przez ucznia może być równa co najwyżej wysokości kosztów surowca przeznaczonego na przygotowanie posiłków. Pozostałe koszty (płace, zużycie gazu, energii itp.) opłacane są z budżetu szkoły. Stołówka jest częścią integralną szkoły, dlatego subwencja oświatowa obejmuje także koszty funkcjonowania stołówki. Uczeń wymagający szczególnej pomocy może być częściowo lub całkowicie zwolniony z opłat. W tym zakresie MEN współpracuje z Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej. W budżecie państwa istnieje rezerwa celowa przeznaczona na dożywianie uczniów. Rezerwa ta znajduje się w dyspozycji Ministra Pracy, który przekazuje środki na dożywianie uczniów jednostkom pomocy społecznej. Współpracują one ze szkołami dysponującymi pełną orientacją o potrzebach uczniów w zakresie dożywiania

Kolejną możliwością pomocy jest zasiłek losowy przyznawany uczniom, którzy przejściowo znajdują się w trudnej sytuacji finansowej. Przyznawany jest jednokrotnie lub kilkukrotnie w ciągu roku w formie pieniężnej lub rzeczowej. Nie może być wyższy niż pięciokrotność zasiłku rodzinnego.

Nową formą pomocy, wprowadzoną po raz pierwszy w bieżącym roku jest stypendium na wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów wiejskich. Na ten cel z budżetu państwa wygospodarowano dodatkowe 30 milionów złotych. Otrzymały je dzieci wiejskie, pochodzące z rodzin ubogich, podejmujące naukę w szkołach ponadpodstawowych, umożliwiających uzyskanie świadectwa dojrzałości. Narzędzie to posłużyć ma trwałemu wydobyciu dzieci ze strefy ubóstwa, poprzez umożliwienie im zdobycia dobrej pozycji społecznej dla całego środowiska, iż nie koniecznie można powielać te wzory najbliższe.

Poza tymi stypendiami, MEN organizuje akcję polegającą na udostępnieniu dzieciom z ubogich środowisk podręczników szkolnych. Środki finansowe przekazywane są do szkół, które zakupują podręczniki na stan biblioteki szkolnej. Podręczniki są na cały rok szkolny wypożyczane uczniom, którzy tej pomocy potrzebują. Po ukończeniu roku szkolnego dzieci zwracają podręczniki, z których w następnym roku mogą korzystać inne dzieci. Zaletą tego systemu jest kumulacja, czyli zwiększanie się co roku liczby podręczników pozostających do dyspozycji uczniów, ponieważ z jednego podręcznika można korzystać przez kilka lat.

Znaczącą formą pomocy rodzinom i wspierania rozwoju dzieci jest organizacja bezpłatnego wypoczynku dla dzieci z rodzin najuboższych. Co roku MEN przeznacza określone środki na realizację wypoczynku dla tych dzieci. W 2000 r. kwota ta wynosi ponad 16 milionów złotych w skali kraju. Koszty wypoczynku dziecka korzystającego z tej pomocy są w pełni pokrywane (w tym roku stawka osobodnia wynosiła 42 złotych). MEN w ramach zadań zleconych dofinansowuje również dodatkowo wypoczynek dzieci z rodzin patologicznych, zagrożonych patologią i ubogich.

Organizacja pozarządowa, która taki wypoczynek organizuje otrzymuje dofinansowanie (12 złotych na osobodzień). Także wojewoda dysponuje środkami umożliwiającymi dofinansowanie wypoczynku dzieci z rodzin ubogich. Największym partnerem MEN w zakresie organizacji wypoczynku dla dzieci z rodzin najuboższych jest Caritas. Z MEN współpracują systematycznie także ZHP, ZHR, PCK i TPD oraz inne organizacje o zasięgu ogólnokrajowym. Organizacje o zasięgu lokalnym mogą się zwracać do kuratora i na własnym terenie ubiegać się o dofinansowanie tego rodzaju działalności. Również samorząd terytorialny na każdym szczeblu dysponuje środkami, którymi może wspierać taką działalność i niejednokrotnie wspiera.

Głównym problemem związanym z realizacją wszystkich zadań z obszaru pomocy dla dzieci i młodzieży z rodzin najuboższych są ograniczone środki finansowe. Przykładowo, zasięg i efektywność systemu stypendialnego jest ograniczona środkami, jakie zostają na ten cel przeznaczone przez organy prowadzące w budżetach szkół. Jeżeli organ prowadzący zabezpieczy środki w budżecie szkoły, to pomoc materialna może być uczniom udzielona. W przeciwnym razie szkoła nie może udzielić pomocy, gdyż nie posiada środków na ten cel. Obecnie sprawą najistotniejszą jest zwiększenie zaangażowania samorządów terytorialnych w działania mające na celu pomoc dla najuboższych członków społeczności lokalnych, w tym także dzieci.

Należy podkreślić, że zgodnie z ustawą o pomocy społecznej zapewnienie dzieciom chociażby jednego ciepłego posiłku bądź dachu nad głową jest zadaniem własnym, obowiązkowym gminy. Działalność jaką prowadzą w tym zakresie agendy państwowe w oparciu o rezerwy celowe budżetu oraz organizacje pozarządowe jest wspieraniem realizacji tego zadania. Polski system legislacyjny nie pozostawia najuboższych bez pomocy, należy zatem dążyć do tego, aby społeczna praktyka była zgodna z zapisami prawnymi.  Decydującą rolę w lokalnej polityce społecznej odgrywają względy finansowe, niekiedy uznawane za ważniejsze niż dobro dzieci. Działanie na rzecz poprawy tej sytuacji to ogromne pole działania dla organizacji pozarządowych, a zarazem wielka szansa poprawy sytuacji najuboższych i najsłabszych, którzy oczekują na pomoc.

Nakłady przeznaczone na pomoc materialną uczniom w budżecie państwa w ciągu ostatnich kilku lat systematycznie rosną. Rezerwa celowa przeznaczona na stypendia i zasiłki dla dzieci z rodzin najuboższych została utworzona w 1997 r., oscylowała wówczas na poziomie około 9 milionów złotych. W 1998 r. wynosiła prawie 22 milionów złotych, w 1999 r. prawie 25 milionów, obecnie wynosi około 56 milionów zł (w tym 26 milionów z przeznaczeniem na ograniczenie ubóstwa wśród dzieci i młodzieży oraz 30 milionów zł na realizację programu wyrównywania szans dla uczniów wiejskich).

Resort Edukacji w ciągu roku udziela pomocy stypendialnej prawie 170000 uczniom. Pomoc ta ma więc charakter masowy. W sensie obciążenia budżetu państwa kosztami środkami jest to dużo, w sensie potrzeb ciągle za mało. Dlatego każda działalność organizacji pozarządowej czy samorządu terytorialnego jest niezmiernie pożądana, ponieważ działania mające na celu pomoc dla dzieci z rodzin najuboższych należy systematycznie powiększać, rozszerzać i umacniać. Środki budżetowe powinni być efektywnie wykorzystywane, przy wsparciu środków własnych samorządów terytorialnych oraz jak najszerszej współpracy organizacji pozarządowych.

Poza pomocą materialną udzielaną dzieciom należy zadbać o ich rozwój emocjonalny, psychiczny, duchowy, społeczny. Nadrzędnym celem omawianych wcześniej działań jest trwałe wyrwanie dzieci ze strefy ubóstwa i patologii społecznej, ograniczenie zagrożenia, utworzenie systemu ochrony przed niepożądanymi czynnikami, wspieranie prawidłowego rozwoju. Zapewnienie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych, zajęć sportowych, organizacja wypoczynku, pomoc dla dzieci niepełnosprawnych, odpowiednia pomoc dla dzieci zdolnych oraz poradnictwo psychologiczno - pedagogiczne i doradztwo zawodowe są działaniami obudowującymi pomoc materialną i są nie mniej ważne od pomocy materialnej.

Resort Edukacji oczekuje od organizacji pozarządowych współpracy także w tym zakresie. Kwestia dobrego wychowania naszych dzieci jest w perspektywie czasowej niezmiernie ważna, ponieważ decyduje o obliczu polskiego społeczeństwa za kilka czy kilkadziesiąt lat. Właśnie teraz decydujemy o tym, jak będzie ono funkcjonowało w przyszłości. Jest niezmiernie ważne aby, oprócz zaspokojenia potrzeb materialnych, dzieci miały dostęp do dobrych wzorców zachowania, pozytywnych wzorców osobowych, do wskazówek jak należy się poruszać w życiu społecznym, wartości moralnych.

Ruchy i stowarzyszenia katolickie, które mają tak duże możliwości bezpośredniej współpracy z rodzinami, które w społeczeństwie polskim cieszą się wielkim autorytetem mają tu ogromne pole do działania i kluczową rolę. Środki jakimi obecnie dysponujemy są niewspółmierne do potrzeb, ale jeśli uda nam się uratować choćby kilkoro dzieci, zapewnić im godne życie nie tylko w sensie materialnym, ale również w sensie psychicznym i duchowym - stanowić to będzie wartość bezcenną zarówno w dniu dzisiejszym, jak i w przyszłości.