Źródło: Ogólnopolska Rada Ruchów Katolickich, Znak nadziei dla świata i Kościoła. II Kongres Ruchów i Stowarzyszeń Katolickich, Warszawa 2001
Copyright © by Sekretariat Ogólnopolskiej Rady Ruchów Katolickich
Teza o niewystarczającym przygotowaniu katolików świeckich, a po części także Kościoła hierarchicznego do reform rynkowych i kapitalizmu w Polsce. Widoczne są trudności z wypracowaniem spójnego stanowiska wobec tej problematyki i praktyczna ambiwalencja postaw (z jednej strony – poparcie dla demokracji i reform rynkowych; z drugiej – nachylenie dystrybutywne, “opcja na ubogich”). Równocześnie część środowisk katolickich nie może się odnaleźć w nowych warunkach ustrojowych bądź potępia kierunek transformacji, która w ogólnych zarysach jest zgodna z ich intencjami i nauką społeczną Kościoła katolickiego. Wśród wielu katolików istnieje także poczucie niewielkiego wpływu na główny kierunek przemian ustrojowych w gospodarce.
Niektóre przyczyny tego zjawiska:
   Historyczne: spowodowane przez komunizm oderwanie większości
Polaków od myślenia o gospodarce w kategoriach współczesnych standardów gospodarczych; w momencie wejścia w transformację systemową niewiele osób było przygotowanych na jej nadejście; wśród nich paradoksalnie największą część stanowili przedstawiciele władzy gospodarczej
poprzedniego ustroju;
   Gospodarcze: brak rozwiniętej własności prywatnej, spojrzenie większości Polaków na reformy rynkowe przez pryzmat upadających posocjalistycznych przedsiębiorstw lub małych firm, borykanie się z problemami typowymi nierzadko dla struktur gospodarczych “peryferyjnego kapitalizmu” niż nowoczesnej gospodarki rynkowej;
   Organizacyjne i finansowe: szczupłość zasobów w porównaniu z potencjałem firm kierowanych przez ludzi dawnego establishmentu bądź wielkich korporacji międzynarodowych ogranicza możliwości rozwinięcia przez katolików działalności gospodarczej w dużej skali;
   Społeczno-polityczne i poznawcze: długotrwałe usytuowanie katolików na marginesie zarządzania gospodarczego zmonopolizowanego przez partyjną nomenklaturę spowodowało, że doświadczenia wyniesione z kierowania niewielkimi podmiotami (rzemiosło, gospodarstwa rolne) nie dawały mocnych przesłanek do myślenia w kategoriach całościowych reform systemowych oraz kierowania dużymi firmami;
   Etyczne: skromne doświadczenia rodzimego kapitalizmu, w tym słabość etosu mieszczańskiego oraz okoliczności i sposób wejścia w reformy rynkowe wytworzyły wśród wielu katolików dystans wobec kapitalistycznych przemian; jego przesłanką stała się słaba legitymizacja rynku, chaos moralny, narastające rozwarstwienia ekonomiczne Polaków i pauperyzacja dużych grup społecznych; procesy “nomenklaturowej prywatyzacji” i poczucie nowych niesprawiedliwości dotykających wielu Polaków wraz ze społecznymi kosztami reform (bezrobociem, utratą bezpieczeństwa socjalnego), a także błędami, nadużyciami i dysfunkcjonalnymi działaniami nowych elit władzy w dużej części wywodzących się ze środowisk katolickich (osłabienie państwa, klientelizm, korupcja, etc.);
   Doktrynalne: po II wojnie światowej polski katolicyzm koncentrował się na problematyce innej niż gospodarcza: obrony tożsamości religijnej i narodowej, praw człowieka, prawdy w sferze publicznej, poszerzania autonomii społecznej przed zakusami władz komunistycznych; produktem ubocznym takiej sytuacji stało się ograniczenie więzi pomiędzy katolicyzmem społecznym a teorią ekonomii zdominowaną przez inne orientacje światopoglądowe i filozoficzne (najpierw marksizm, później anglosaski neoliberalizm); potrzeba większej znajomości współczesnych koncepcji ekonomicznych oraz pokazywania wielości rozwiązań instytucjonalnych występujących w społeczeństwach rynkowych.
2. Pomiędzy Scyllą moralizmu a Charybdą ekonomizmu
– gdzie szukać właściwych relacji pomiędzy wartościami etycznymi
a wymogami efektywnej gospodarki?
W polskim katolicyzmie występują dwie skrajne orientacje w spojrzeniu na związki pomiędzy wartościami etycznymi a wartościami gospodarczymi. Za prof. Anielą Dylus (Zmienność i ciągłość. Polskie transformacje ustrojo-we w horyzoncie etycznym, 1997) można je określić jako “moralizm” oraz “ekonomizm”.
Wyróżnikiem pierwszej z tych orientacji jest rozerwanie racjonalności etycznej i ekonomicznej, zwykle w imię postulatów etycznych nie liczące się z autonomicznymi prawami życia gospodarczego. Natomiast wyróżnikiem drugiej jest redukcjonizm ekonomiczny, odwrócenie zależności pomiędzy celem i środkami działania absolutyzujące rolę wąsko definiowanych wartości gospodarczych (nadużywanie koncepcji homo economicus, konsump-
cjonizm, etc.).
Przeciwstawianie etyki i gospodarki jest wadliwe teoretycznie i szkodliwe praktycznie. Nie jest pożądane – ani możliwe – tworzenie zasad gospodarczych przez etyków bądź moralistów. Życie gospodarcze rządzi się swoimi prawami, tworzy własną rzeczywistość, na którą można wpływać, ale której odrębność i swoistość trzeba uszanować. Nie liczenie się z prawami ekonomii podważa sensowność wszelkich koncepcji gospodarczych, niezależnie od ich motywacji etycznych.
To samo można powiedzieć o ekonomistach, przedsiębiorcach lub poli-tykach gospodarczych. Nie mogą oni tworzyć norm etycznych za pomocą praw ekonomii, na przykład poprzez wymuszanie zachowań ludzkich za pomocą nie kontrolowanej gry sił rynkowych. Historia cywilizacji wyraźnie pokazuje, że zasady etyczne i moralne reguły postępowania stanowią integralną część gospodarki rynkowej, element kosztów transakcyjnych i cechę kapitału
społecznego, bez której nie jest możliwy stabilny rozwój (zob. typologiczną charakterystykę “moralizmu” i “ekonomizmu” na str. 4).
3. Zwiększanie obecności katolicyzmu w życiu gospodarczym

– w jaki sposób można wzmocnić obecność
katolickiego punktu widzenia w gospodarce?
W warstwie teoretycznej (doktrynalnej):
   konieczność wyjścia poza skrajności zarówno “moralizmu” jak i “ekonomizmu”: pierwsza z tych postaw prowadzi do nierealistycznej krytyki gos-podarki i formułowania postulatów, które mogą zniszczyć podstawy równowagi rynkowej; druga, przeciwnie przez absolutyzację gospodarki prowadzi do redukcjonizmu ekonomicznego, który jednostronnie minimalizuje inne ważne cele i wartości społeczno-etyczne (“nie samym chlebem człowiek żyje”);
   gospodarowanie nie jest celem samym dla siebie, dlatego podlega wartościowaniu etycznemu – z punktu widzenia akceptowanych społecznie zasad rozdziału wytworzonych dóbr, efektywności gospodarowania, konsekwencji działania podmiotów gospodarczych; bez takiego podejścia gospodarka łatwo może stawać się obszarem dysfunkcji i patologii, tworzyć specyficzne “struktury grzechu” (poczucie niesprawiedliwości, zorganizowana przestępczość);
   “cywilizowanie” kapitalizmu poprzez nasycanie go treściami zaczerpniętymi z katolickiej nauki społecznej, np. zakreślanie ram etycznych dla instytucji rynkowych, wskazywanie na związek pomiędzy wzrostem gospodarczym, a mechanizmami podziału dochodu zwiększającymi partycypację społeczeństwa w dobrodziejstwach rynku; udział w działaniach na rzecz wypracowania współczesnej etyki biznesu uwzględniającej postulaty katolickiej nauki społecznej;
�        tworzenie teoretycznej bazy koncepcji i programów reform postulowanych przez środowiska katolickie, w tym m.in. podjęcie większego dialogu z liberalizmem i innymi współczesnymi szkołami myślenia ekonomicznego; wymaga to głębokiego uczestnictwa w strukturach modernizującego się społeczeństwa; bez takich działań głos katolików będzie lekceważony jako mało kompetentny; nie ma i nie będzie “ekonomii” bądź “socjologii” katolickiej – w dyskusjach dotyczących tej problematyki trzeba zatem wykazywać się dobrą znajomością także innych orientacji teoretycznych.
Typologiczna charakterystyka “moralizmu” oraz “ekonomizmu”
w spojrzeniu na związki pomiędzy etyką a wartościami gospodarczymi

W warstwie działań praktycznych:
   profesjonalizacja, nabywanie kompetencji i umiejętności niezbędnych w gospodarce rynkowej (kończenie szkół biznesu, uczestnictwo w praktyce zarządzania, kreowanie nowych produktów i przedsiębiorstw, wymiana doświadczeń i korzystanie z wiedzy tych przedstawicieli środowisk katolickich, którzy odnieśli sukces gospodarczy); by wprowadzać reformy i właściwe zmiany społeczne trzeba dobrze poznać mechanizmy gospodarki rynkowej, nie można ich sensownie krytykować z “zewnątrz” bez dobrego rozpoznania tej problematyki, konieczne jest dysponowanie “autorytetami środowiskowymi”, liderami opinii kojarzącymi katolicyzm z wysokimi standardami zawodowymi nowej gospodarki, którzy potrafią wnieść niejako “od wewnątrz” instytucji rynkowych katolicki punkt widzenia na życie społeczne w Polsce i szerzej w integrującej się Europie; wymiar profesjonalny jest równie ważny jak aspekty etyczne i moralne (zbyt rzadko pamięta się, że dobre wykonywanie pracy ma także walor etyczny);
   tworzenie sieci organizacji i stowarzyszeń stawiających sobie zbliżone cele, tworzenie warunków ścisłej łączności między życiem praktycznym a motywacjami religijnymi: wypracowanie formuły dotarcia do środowisk gospodarczych i organizacji biznesu;
   praca formacyjna; dostosowywanie form pracy do potrzeb i możliwości środowisk gospodarczych – potrzeba upowszechniania pozytywnych wzorców w tym zakresie;
   społeczny nacisk na polityków (tworzenie silnych ugrupowań, integracja szeroko rozumianej prawicy z wprowadzaniem wysokich standardów moralnych i etycznych);
   potrzeba większego włączania się działania na rzecz współkształtowania rozwiązań strukturalnych; bardziej aktywne promowanie własnych, dobrze przygotowanych propozycji programowych bądź legislacyjnych, przezwyciężanie skłonności do pryncypializmu;
   szukanie funkcjonalnej formuły postrzegania gospodarki, w tym dialogu z ludźmi biznesu i menedżerami (np. w perspektywie podnoszenia konkurencyjności polskich przedsiębiorstw i konkurencyjności całej polskiej gospodarki w procesie integracji europejskiej i globalizacji); osadzanie działań ruchów i stowarzyszeń katolickich we współczesnych rozwiązaniach instytucjonalnych gospodarki rynkowej, z intencją wpływania na ich kształt i kierunki rozwoju.

– w jaki sposób można wzmocnić obecnośćkatolickiego punktu widzenia w gospodarce?      W warstwie teoretycznej (doktrynalnej):   konieczność wyjścia poza skrajności zarówno “moralizmu” jak i “ekonomizmu”: pierwsza z tych postaw prowadzi do nierealistycznej krytyki gos-podarki i formułowania postulatów, które mogą zniszczyć podstawy równowagi rynkowej; druga, przeciwnie przez absolutyzację gospodarki prowadzi do redukcjonizmu ekonomicznego, który jednostronnie minimalizuje inne ważne cele i wartości społeczno-etyczne (“nie samym chlebem człowiek żyje”);   gospodarowanie nie jest celem samym dla siebie, dlatego podlega wartościowaniu etycznemu – z punktu widzenia akceptowanych społecznie zasad rozdziału wytworzonych dóbr, efektywności gospodarowania, konsekwencji działania podmiotów gospodarczych; bez takiego podejścia gospodarka łatwo może stawać się obszarem dysfunkcji i patologii, tworzyć specyficzne “struktury grzechu” (poczucie niesprawiedliwości, zorganizowana przestępczość);    “cywilizowanie” kapitalizmu poprzez nasycanie go treściami zaczerpniętymi z katolickiej nauki społecznej, np. zakreślanie ram etycznych dla instytucji rynkowych, wskazywanie na związek pomiędzy wzrostem gospodarczym, a mechanizmami podziału dochodu zwiększającymi partycypację społeczeństwa w dobrodziejstwach rynku; udział w działaniach na rzecz wypracowania współczesnej etyki biznesu uwzględniającej postulaty katolickiej nauki społecznej; �        tworzenie teoretycznej bazy koncepcji i programów reform postulowanych przez środowiska katolickie, w tym m.in. podjęcie większego dialogu z liberalizmem i innymi współczesnymi szkołami myślenia ekonomicznego; wymaga to głębokiego uczestnictwa w strukturach modernizującego się społeczeństwa; bez takich działań głos katolików będzie lekceważony jako mało kompetentny; nie ma i nie będzie “ekonomii” bądź “socjologii” katolickiej – w dyskusjach dotyczących tej problematyki trzeba zatem wykazywać się dobrą znajomością także innych orientacji teoretycznych.