Kard. Miloslav Vlk
Przewodniczący Rady Konferencji Episkopatów Europy

Eminencje, Ekscelencje, Panie i Panowie, Drodzy Przyjaciele,

Jest dla mnie wielką radością – możliwość otwarcia tym wykładem prac II Kongresu Ruchów i Stowarzyszeń Katolickich¹⁾, na którym spotykamy się u progu trzeciego tysiąclecia, by wspólnie zastanowić się, jak w pełni służyć otrzymanymi darami i charyzmatami, aby móc po nowej Pięćdziesiątnicy, jaka stała się faktem w Rzymie dnia 30 maja 1998 r., przynosić duszę Europie przeżywającej kryzys tożsamości. Pragniemy w tych dniach wsłuchać się uważnie w to, co Duch Święty mówi dzisiaj do Kościoła, co mówi do poszczególnych wspólnot (Dz 2,7nn i Tm 23).
Nasze spotkanie przebiega w Warszawie. Miejsce to jest mi szczególnie bliskie i drogie nie tylko z powodu heroicznego ducha jego mieszkańców, ale i z powodu dawnej przynależności do archidiecezji gnieźnieńskiej erygowanej na fundamencie św. Wojciecha, którego mam zaszczyt być sześćdziesiątym następcą na stolicy biskupiej w Pradze.

Pragnę zaznaczyć, że nie jest to moje pierwsze spotkanie z ruchami kościelnymi. Ta rzeczywistość, naznaczona głębokim pragnieniem powrotu do stylu życia pierwszych chrześcijan, była mi dana przez Boga w najtrudniejszym czasie dla Kościoła na Ziemi Czeskiej. Najpierw pomagała mi osobiście przeżywać moją tożsamość jako chrześcijanina i kapłana, a następnie wprowadzała w żywą wspólnotę i umacniała, dając nowe światło oraz duchowy klucz do przyjęcia najtrudniejszych sytuacji. Był to dla mnie istotny dar, który wspierał mnie duchowo i umożliwiał przeżycie próby, jaką był państwowy zakaz sprawowania posługi kapłańskiej i związany z nim długoletni okres pracy w charakterze pomywacza witryn.

Z chwilą objęcia stolicy biskupiej w Czeskich Budziejowicach, a jeszcze bardziej z chwilą rozpoczęcia posługi pasterskiej w Pradze, mój kontakt z ruchami przybrał na sile. W ostatnich latach nie tylko w Kościele, ale i w moim posługiwaniu ten ważny dialog i współpraca z zaangażowanym laikatem stały się jeszcze bardziej intensywne²⁾. Przyczynił się do tego nie tyle Nadzwyczajny Synod Biskupów dedykowany Europie³⁾, ile Ojciec Święty Jan Paweł II. To głównie On przygotowywał Kościół, nie tylko do godnej celebracji pogłębionych i owocnych obchodów Wielkiego Jubileuszu Tajemnicy Wcielenia, ale przede wszystkim do wejścia w Trzecie tysiąclecie chrześcijaństwa – jako Kościoła bardziej umocnionego i zjednoczonego⁴⁾. W tej atmosferze wzrastałem i nauczyłem się powtarzać za św. Augustynem: „Dla Was jestem biskupem, ale wraz z Wami jestem chrześcijaninem”.

Zaproponowany mi temat to Rola Ruchów i Stowarzyszeń kościelnych w jednoczącej się Europie. W uwagach wstępnych pragnę uwypuklić uproszczoną diagnozę sytuacji Europy, a następnie przytoczyć słowa wystąpienia Jana Pawła II, gdzie wskazuje on na jedyną, możliwą drogę rozwoju naszego kontynentu.

Dzisiaj Europa powinna być zdolna do tego, aby scalić i podarować swą bogatą przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Co więcej, Europa winna stać się dla świata modelem wymagającego bycia wielką wspólnotą ducha i dojrzałego dialogu z innymi kontynentami i kulturami. Stąd niezwykle pilnym i niezbędnym jest jej wysiłek uczenia się przeżywania jedności w wielości oraz pluralizmu w jedności. Jest on bowiem darem – zwykłym i prostym, a zarazem nieocenionym – który Europa może ofiarować światu i sobie samej w myśl:

. Niestety dzisiejsza Europa cierpi nie tylko z powodu wizji jedności zredukowanej do systemu wolnego rynku, ale także z powodu wielu bolesnych schizofrenii. Głęboki kryzys jej kultury (KDK 4, 7, 10, 19; TMA 36) wiąże się z przeobrażeniem mentalności i kryzysem tożsamości wielu chrześcijan⁵⁾. Świadczy o tym cały szereg zjawisk. Pomimo iż Europa przoduje w sekularyzacji życia społecznego, indywidualizacji i marginalizacji religii, to procesy te służą oczyszczeniu i stwarzają dalsze możliwości dla wiary, ale już o innym modelu – bardziej dojrzałym.

Zauważmy także fakt, że komunizm – kolejny z nieludzkich systemów totalitarnych – upadł, co jednak nie prowadzi jeszcze do logicznego otwarcia się na autentyczne ideały, ale wręcz przeciwnie często wiedzie do praktyczno-pozytywistycznej koncepcji życia. Wiele narodów ponownie otrzymało dar wolności, ale wraz z nią objawiły się nowe autorytety, a Bóg nadal pozostaje na marginesie. Pozostały chora mentalność i zadane rany. Widoczne jest też dziedzictwo komunizmu w sercach wielu osób i w odradzających się społeczeństwach. W nowo otwieranym dialogu z państwem i światem Kościół napotyka trudności w korzystaniu z odzyskanej wolności zewnętrznej, a także we współpracy z licznymi i wysoko rozwiniętymi instytucjami demokracji zachodnioeuropejskiej. Równocześnie ujawniają się nowe zagrożenia w postaci fałszywej koncepcji wolności i jej absolutyzacji, szerzącego się materializmu praktycznego, przesycenia nihilizmem i agresją kultury młodzieżowej; braku respektu wobec życia poczętego, jak też uznania niepodważalnej wartości małżeństwa i rodziny, czy też godności i praw kobiet, a jednym z przejawów ich pogwałcenia jest rosnąca działalność przemysłu pornograficznego i erotyzacja kultury. Występują również tak groźne patologie społeczne jak mafijne organizacje handlu narkotykami, bronią, dziewczętami, dziećmi (m.in. także w celu handlu narządami ludzkimi); zorganizowana przestępczość oraz niepokojący rozwój nowych groźnych sekt (np. New Age), nowożytnej gnozy i ezoteryki. To tylko niektóre symptomy współczesnej mentalności, która lansuje błędną antropologię i taki model zachowań człowieka, jak gdyby Bóg nie istniał.

W kulturze europejskiej pomimo silnych tendencji emancypacyjnych i homonizacyjnych występuje szkodliwa dominacja rzeczy nad osobą – tzn. wytworzonej przez mężczyzn mentalności zogniskowanej na scjencjotechnice, produkcji, ekonomii itp., w przeciwieństwie do wartości życia ludzkiego, formacji do pełni człowieczeństwa, rodziny – bardziej typowych dla osobowości kobiet. W ostatnim czasie radykalnej zmianie uległa opcja określająca podstawową troskę Kościoła. Dotychczas Kościół bronił człowieka przed systemem totalitarnym, a w chwili obecnej winien bronić człowieka przed nim samym.

Jan Paweł II tym licznym znakom wielkiego sprzeciwu wobec Boga nadaje znaczenie

„kolektywnej nocy duszy”

(kazanie wygłoszone w Segowii 4 XI 1982). Papież takim sformułowaniem daje dowód pozytywnego widzenia sytuacji. Odwołuje się On do indywidualnego doświadczenia

„nocy duszy”

, którą zna wielu świętych jako jeden z etapów ich życia duchowego, na końcu którego z nową siłą pojawiło się światło wiary. Dla Ojca Świętego to doświadczenie staje się kluczem do oceny złożonej sytuacji naszego kontynentu w świetle wiary. W tak użytym pojęciu

„kolektywnej nocy duszy”

nie ma cienia przesady. I, jak stwierdza Jan Paweł II najpierw w swym „Pro memoria ’94”, a następnie w liście apostolskim Tertio millennio adveniente (TMA 23), cała ludzkość i także Europa potwierdza w ten sposób, iż ustawicznie oczekuje objawienia się synów Bożych – plemienia ludzi nowych (Rz 8, 14-18; Ef 1,4) i żyje tą nadzieją tak jak matka brzemienna, zgodnie z obrazem użytym przez św. Pawła w liście do Rzymian (por. 8, 19-22). Powyższa diagnoza

„kolektywnej nocy duszy”

jest dla wierzących pełną nadziei obietnicą: w miłości wzajemnej, tylko wspólnota budowana na mocy dynamiki paschalnej i miłości na wzór Trójcy Świętej (naznaczonej pełną otwartością i wzajemnością) jest w stanie stać się miejscem objawienia się Boga w świecie. Tylko

„mistyka wspólnotowa”

, czyli braterska jedność nawet małej grupy chrześcijan zakorzenionych swym życiem w Bogu może zakończyć duchową noc Europy. Nic dziwnego, iż Jan Paweł II wielokrotnie podkreślał z mocą:

„być chrześcijaninem w naszych czasach oznacza być twórcą komunii w Kościele i społeczeństwie”

(Slavorum Apostoli n. 27).

Odnośnie fenomenu –

„jednoczącej się Europy”

– papież Jan Paweł II, podczas historycznego wystąpienia w polskim parlamencie w dniu 11 lipca 1999 r.,  kolejny raz jednoznacznie wskazał na

„Europę Ducha”

, jako jedyny cel słusznych tendencji unifikacyjnych, rozwijających się na naszym kontynencie⁶⁾. Papież stwierdził wówczas:

„Wydarzenia w Polsce sprzed dziesięciu laty stworzyły historyczną szansę, by kontynent europejski, porzuciwszy ostatecznie ideologiczne bariery, odnalazł drogę ku jedności. Mówiłem o tym wielokrotnie, rozwijając metaforę «dwóch płuc», którymi winna oddychać Europa, zespalając w sobie tradycje Wschodu i Zachodu. Zamiast jednak oczekiwanej wspólnoty ducha, dostrzegamy nowe podziały i konflikty (...). Kościół przestrzega przed redukowaniem wizji zjednoczonej Europy wyłącznie do jej aspektów ekonomicznych, politycznych i przed bezkrytycznym stosunkiem do konsumpcyjnego modelu życia. Nową jedność Europy, jeżeli chcemy, by była ona trwała, winniśmy budować na tych duchowych wartościach, które ją kiedyś ukształtowały, z uwzględnieniem bogactwa i różnorodności kultur i tradycji poszczególnych narodów. Ma to być bowiem wielka Europejska Wspólnota Ducha. Również w tym miejscu ponawiam mój apel, skierowany do Starego Kontynentu: «Europo, otwórz drzwi Chrystusowi!»”⁷⁾.